Bí mật đôi khuyên tai của người Vân Kiều

Đôi khuyên tai là vật trang sức không thể thiếu của người phụ nữ Vân Kiều, Pa Kô giữa đại ngàn Trường Sơn thuộc xã Hướng Hóa, huyện Đakrông, tỉnh Quảng Trị. Song, câu chuyện về những vòng khuyên ấy chính là nơi cất giấu tài liệu bí mật cho cán bộ ta trong những năm tháng kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ...

Nghe nhiều lão thành cách mạng kể về đôi khuyên tai đặc biệt có một không hai của những phụ nữ Vân Kiều, song bây giờ tôi mới có dịp đến các xã miền núi huyện Đakrông để tìm hiểu. Thật bất ngờ, những đôi khuyên tai của người phụ nữ Vân Kiều ngày ấy thật sự đã lập nên những chiến công kỳ diệu trong những chiến công của dãy Trường Sơn huyền thoại.

Mẹ Giả Hê và mẹ Giả Măng còn giữ được những kỷ vật như vòng, khuyên tai một thời là nơi giấu tài liệu mật cho cán bộ cách mạng.
Ảnh: Linh Linh-Kăn Sương

Bà Hồ Thị Kim Cúc, Phó Chủ tịch thường trực UBND huyện Đakrông cho biết: Khuyên tai theo tiếng Pa Kô gọi là păroih, còn tiếng Vân Kiều gọi là kărvang. Hàng trăm năm về trước, phụ nữ đồng bào dân tộc Vân Kiều đã biết tìm kiếm những hòn đá suối, đá núi, trái cây nhiều màu sắc để làm vật trang sức. Nhiều nghệ nhân có tay nghề cao đã dùng bạc để sáng chế ra các loại trang sức mới lạ phục vụ cho nhu cầu làm đẹp của người phụ nữ Vân Kiều.

Đối với trang sức đeo cổ, các nghệ nhân dùng những vòng bạc đặc, to để uốn tròn vừa đủ bó sát cổ hoặc đính các đồng bạc lại với nhau bằng sợi cước thành một vòng tròn và kết hợp với hạt cườm đá đủ sắc màu.

Với vòng, nhẫn đeo tay thì có nhiều kích cỡ khác nhau theo sở thích của từng người. Riêng đôi khuyên tai, các nghệ nhân dùng bạc tạo ra nhiều kiểu dáng khác nhau nhưng phổ biến nhất là loại hình tròn to khi đeo vào sẽ tăng thêm nét đẹp của gương mặt người phụ nữ Vân Kiều - Pa Kô.

Đặc biệt, trong kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, người Vân Kiều ý thức được đi theo cách mạng là con đường duy nhất để cùng đồng bào cả nước sớm thoát khỏi ách nô lệ. Không quản ngại hiểm nguy trước sự đàn áp của quân thù, đồng bào dân tộc Vân Kiều tự nguyện làm giao liên, nuôi giấu cán bộ cách mạng, tiếp tế quân lương… Và khuyên tai cũng là "vũ khí" mà quân giặc không ngờ.

Khi đi qua các chốt của địch, nhiều giao liên do không giấu cẩn thận tài liệu mật nên bị phát hiện rồi bị bắt, tra tấn dã man. Sau một thời gian nghiên cứu, cán bộ cách mạng hoạt động bí mật cùng với các nghệ nhân trong các bản làng bàn bạc, thống nhất phương án chọn phụ nữ làm giao liên vận chuyển tài liệu mật. Bởi phụ nữ là đối tượng mà địch ít nghi ngờ và việc đeo các trang sức là điều kiện thuận lợi để giấu tài liệu mật.

Riêng xã Tà Rụt là vùng căn cứ địa cách mạng quan trọng nên việc vận chuyển tài liệu bí mật của cách mạng từ xã Tà Rụt đi các vùng khác và ngược lại, luôn được cán bộ nằm vùng cân nhắc, tìm kiếm phương thức để địch không phát hiện. Để giúp cách mạng, các nghệ nhân trong vùng đã kỳ công làm ra những chiếc khuyên tai vừa mang tính thẩm mỹ, vừa cất giấu an toàn tài liệu bí mật khi vận chuyển.

Có hai loại khuyên tai được làm ra để phục vụ cho việc vận chuyển tài liệu mật đó là loại dùng gỗ nhẹ, rỗng bên trong, sau đó bọc lớp bạc mỏng bên ngoài (loại khuyên tai này dùng để vận chuyển tài liệu mật bằng giấy) và loại dùng ống tre già, nhỏ, bọc bên ngoài lớp bạc mỏng, hai bên đầu đeo tai dán hai miếng gương tròn vừa với lỗ rỗng của khuyên tai (dùng để vận chuyển đá lửa). Những loại khuyên tai này thường tròn, to hơn loại khuyên tai vốn có để đảm bảo sức chứa bên trong.

Năm nay đã trên 80 tuổi nhưng khi nhắc đến năm tháng tham gia cách mạng, đôi mắt mẹ Giả Hê ở thôn A Vương, xã Tà Rụt như sáng lên: "Hồi đó, gia đình mẹ thuộc diện khá giả trong vùng, ban ngày "ngọt nhạt" với lính Pháp nhưng ban đêm, người trong gia đình mẹ bí mật gùi lúa, gạo vào rừng cho bộ đội rồi đưa ngược tài liệu mật ra cho cán bộ nằm vùng".

Ngồi bên cạnh mẹ Giả Hê, mẹ Giả Măng ở thôn A Vương, xã Tà Rụt không giấu được niềm tự hào góp chuyện: "Mỗi lần viện cớ vào rừng chặt củi, kiếm trái cây rừng để gặp bộ đội đưa thư, khi trở về qua các điểm kiểm tra của địch, mẹ luôn vui cười như không biết gì. Bọn chúng cũng tò mò kiểm tra vòng tay, vòng cổ bằng bạc của mẹ nhưng không hề chú ý đến đôi khuyên tai. Nhờ vậy mà hàng chục lần vận chuyển tài liệu mật cho cán bộ, mẹ không bị phát hiện. Đúng là đôi khuyên tai như có phép lạ con ạ!".

Như để khẳng định thêm một lần nữa về giá trị của đôi khuyên tai đặc biệt này, mẹ Giả Măng liền bắc thang leo lên gác tìm chiếc túi vải đã úa màu đưa xuống cho chúng tôi xem. Bên trong chiếc túi là vòng đeo cổ bằng đồng bạc, dây bạc uốn tròn, dây đá ngọc đỏ, chiếc vòng bạc khá nặng nhưng không có đôi khuyên tai. Như hiểu ánh mắt băn khoăn của tôi, mẹ Giả Măng giải thích: "Hồi trước, lỗ tai mẹ bị đứt nên một chiếc khuyên tai của mẹ bị rơi đâu mất, chiếc còn lại cũng thất lạc. Cũng may, vòng cổ, vòng tay của mẹ vẫn còn".

Tìm hiểu thêm khuyên tai bằng bạc đặc biệt ấy ở các bản làng Pa Nho, A Bung, A Vao, Tà Rụt được biết, sau giải phóng phần lớn đồ trang sức của họ không còn. Lý do chủ yếu là trong những năm khó khăn, họ đã bán hoặc đổi khuyên tai bằng bạc lấy nhiều loại hàng hóa khác phục vụ cho cuộc sống nghèo khó hàng ngày.

"Bây giờ lớp trẻ ít đeo khuyên tai bằng bạc. Và những đôi khuyên tai dùng để vận chuyển tài liệu mật ấy, hiện tại rất hiếm người còn lưu giữ được. Mẹ bây giờ già yếu rồi, chỉ còn bộ trang sức này và mẹ có tâm nguyện là sẽ cho cô gái nào biết được giá trị thực sự của nó" - Mẹ Giả Hê khi chia tay chúng tôi nói như vậy.

Trước trăn trở của mẹ Giả Hê, liệu đã đến lúc các cơ quan chức năng vào cuộc tìm kiếm, lưu giữ những đôi khuyên tai được các nghệ nhân Vân Kiều - Pa Kô chế tạo riêng cho việc vận chuyển tài liệu mật phục vụ cách mạng trong cuộc kháng chiến oanh liệt của dân tộc. Bởi những đôi khuyên tai ấy ngoài giá trị văn hóa còn là chứng tích giúp cán bộ cách mạng đầy sáng tạo của đồng bào dân tộc Vân Kiều - Pa Kô.